چشمه های آب گرم

دریاچه چشمه های آب گرم
هنگامی که دمای آب چشمه‌ای لااقل در حدود 5 تا 6 درجه سانتیگراد از دمای متوسط سالیانه هوای محیط یک منطقه بیشتر باشد چشمه مزبور را چشمه آبگرم گویند.
 

نگاه اجمالی
در اکثر مناطق آتشفشانی جدید ایران ، چشمه‌های آبگرم وجود دارد. آب تمام این چشمه‌ها تقریبا منشا سطحی دارند. آبهای سطحی با نفوذ خود از خلال شکستگیها ، تدریجا گرمتر شده در افقهای تحتانی ، هنگامی که به سطح زمین می‌رسند به صورت چشمه‌های آبگرم نمایان می‌شوند. به همین دلیل وجود شکستگیها و گسل‌ها در مناطق آتشفشانی را عامل ظهور و پیدایش چشمه‌ها ذکر می‌کنند. معمولا در یک منطقه محدود ، دمای آب این قبیل چشمه‌ها در طول سال تا چند درجه تغییر می‌کند. این مسئله مربوط به نفوذ زیاد آبهای سطحی (مثلا پس از بارندگی و بارش برف) و کاهش نفوذ در مواقع کم آبی است.

در شرایط یکسان هر قدر چشمه‌ها به مناطق عمیقتر نفوذ کند و آب سریعتر به سطح زمین برسد گرمای آن بیشتر است. امروزه نقش آتشفشانها درایجاد چشمه‌های معدنی بر کسی پوشیده نیست. ولی بعضی از واکنشهای گرمازا مانند واکنشهای هسته‌ای ، حرکات زلزله نیز ممکن است در این کار دخالت داشته باشند. مسلما با نفوذ آبهای گرم از خلال سنگها ، مقداری مواد محلول در آنها وارد می‌شود و به این طریق چشمه‌های معدنی بوجود می‌آیند.

تقسیم بندی چشمه‌های آبگرم و معدنی ایران بر حسب موقعیت جغرافیایی

در اطراف اردبیل
در دامنه کوههای آتشفشانی سبلان در اطراف اردبیل تعدادی چشمه‌های معدنی دیده می‌شوند.
چشمه‌های آبگرم خلخال
این چشمه‌های معدنی در 22 کیلومتری شمال غرب هروآباد واقع است. آب آنها از انواع معدنی بی‌کربناته سدیک ، گازدار و بسیار گرم است.

این چشمه‌ها در دامنه دره‌ای قرار دارند که بوسیله گسل ، لایه‌های آهکی رسوبی از سنگهای آندزیتی جدا می‌شود. در جنوب غرب هروآباد نیز در دهکده گرمخانه ، چندین چشمه آبگرم وجود دارد که دمای آنها 30 تا 50 درجه سانتیگراد است. با توجه به فعالیت آتشفشانی کواترنر که در ضلع جنوبی (حدود 18 کیلومتری جنوب هروآباد) دیده می‌شود، به نظر می‌رسد که چشمه‌های آبگرم خلخال به این قبیل فعالیت آتشفشانی وابسته باشد.

چشمه‌های معدنی بستان آباد
چشمه‌های معدنی بستان آباد در ده اسک کندی در 60 کیلومتری جنوب شرقی تبریز واقع شده است. مظهر اصلی آبگرم بستان آباد در داخل دره که خود از نوع گسلی است قرار دارد. آب آن کمی شورمزه و دبی آن 8 لیتر بر ثانیه است. آب آن از نوع کلروسولفاته ، گازدار و گرم می‌باشد. در اطراف چشمه رسوب سیاه رنگ دیده می‌شود. به نظر می‌رسد که فعالیت چشمه با گسلهایی ارتباط دارد که بخشی از گسل تبریز محسوب می‌شوند و در عین حال به فعالیت آتشفشانی سهند وابسته‌اند.
چشمه زندان سلیمان
این چشمه در نزدیک شهرستان قروه قراردارد و در واقع دو مظهر در جنوب زندان سلیمان دارد که از آب آنها در مسیر استخر طبیعی استفاده می‌شود. آب آن از نوع بی‌کربناته و سولفات کلسیم‌دار ، گرم و گوگردی است این چشمه‌ها به فعالیت آتشفشانی کواترنر این ناحیه وابسته است.
چشمه‌های آسک
در شهرک آب آسک و در دو طرف بستر رودخانه هراز که از این محل عبور می‌کند، تعدادی چشمه از سنگهای آهکی ژوراسیک این ناحیه بیرون می‌آید که رسوبات تراورتن در مظهر برخی از آنها تشکیل شده است. این چشمه‌ها ازنوع بی‌کربناته کلسیم با P H اسید و حاوی و گوگرد است. آب چشمه‌های آسک بیشتر از آبهایی تامین می‌شود که در گذشته پشت سد طبیعی لار یا در حال حاضر ، در پشت سد مصنوعی جمع می‌شود. این آب در خلال لایه‌های آهکی ژوراسیک کف دریاچه ، مجاری و غارهای زیرزمینی ایجاد کرده است که پس از عبور از این مجاری و گرم شدن به صورت چشمه به سطح زمین می‌رسد.
چشمه معدنی گنو
در 33 کیلومتری شمال بندر عباس در سرراه سیرجان ، چشمه آبگرم نسبتا مهمی وجود دارد که از نوع کلروسولفات کلسیم‌دار گوگرد است. آب آن خیلی گرم و علت آن ممکن است به درجه زمین گرمایی محلی مربوط باشد.
چشمه‌های معدنی محلات
در اطراف محلات و در 30 کیلومتری مغرب دلیجان ، رسوبات تراورتن فراوانی بر جای مانده است که نشان دهنده فعالیت قدیمی در این ناحیه است. در برخی مناطق ، همراه با رسوبات آهکی ، رسوبات آهنی قرمز تا زرد رنگ دیده می‌شود. این چشمه‌ها را به فعالیتهای آتشفشانی بخش شمالی این منطقه مربوط می‌دانیم که آب آنها پس از نفوذ به داخل شکستگیها و انحلال مواد آهکی ، دوباره به سطح زمین می‌رسد.
چشمه‌های گوگرد رامسر
در رامسر چشمه‌های آبگرم گوگردی متعددی وجود دارند. این چشمه‌ها در امتداد گسل رامسر واقع‌اند. در جنوب رامسر ، چشمه زیرپل معروفیت بیشتری دارد که آب آن از چند نقطه و ازکف حوضچه خارج می‌شود. در کف حوضچه نیر بلورهای پیریت و گوگرد دیده می‌شود. جدار داخلی حوضچه سیاه رنگ و رسوبات آهکی متخلخل بر آن نشسته است. در سمت مشرق رامسر چشمه گوگردی آب سیاه وجود دارد که دمای کمتر از سایر چشمه‌ها است.

مطالعات نشان داده است که آب چشمه آب سیاه به شدت اکتیو و مقدار اورانیوم آن 5 تا 11 پی پی ام است. رنگ سیاه آن مربوط به مواد آلی و اکسید منگنز است. در ضمن بوی سولفید هیدروژن از آب استشمام می‌شود. در مشرق هتل بزرگ رامسر ، تعداد 9 چشمه آب معدنی گوگردی و رادیم‌دار در امتداد خط تقریبا مستقیمی که موازی با شکستگی بزرگ شمال غرب - جنوب شرق البرز است، قرار دارند.

چشمه های آب گرم و معدنی در نقاطی از زمین پدید می آیند که در آنها شرایط مورفولوژی ، تکتونیکی ، ماگمایی و جوی فراهم آمده باشد. در ایران چشمه های معدنی و گرم بسیار است و این به سبب فعالیت گسترده آتشفشانی در سراسر این مرزو بوم و تکرار چرخه های آن از زمانهای بسیار دور تا عهد حاضر است .
آب معدنی به آبی اطلاق میشود که بطور طبیعی از زمین خارج می شودو باآبهای معمولی ( آشامیدنی) ‌از نظر تعداد و نوع مواد معدنی و گاز های محلول در آن فرق داشته باشد. در اغلب چشمه های معدنی و گرم ، گازهای زیادی مانند ئیدروژن سولفوره (H2O) ، دی اکسید کربن و مواد رادیواکتیو وجود دارد.
آبهای معدنی و گرم ایران به 11 نوع تقسیم شده است که بر روی نقشه آبهای معدنی و گرم ایران به رنگهای استاندارد بین المللی (ZAH) نشان داده شده است.
استفاده از آبهای معدنی و گرم در ازمنه قدیم مورد توجه بشر بوده است و میتوان تاریخ شروع آنرا با تاریخ تمدن بشری همزمان دانست.
اغلب گازهای موجود در آب اثر درمانی دارند و استفاده صنعتی از آنها نیز در برخی از کشورها رایج است و دیگر آن که پاره ای از این آبها بصورت آشامیدنی عرضه میشود.
تاریخچه آبهای معدنی و گرم
مطالعه آبهای معدنی و گرم در ایران در سال 1306 شروع گردید و در سال 1307 اولین چشمه آب معدنی در آبعلی ( جاده هراز ) مورد استفاده قرار گرفته است .
در سال 1353 سازمان زمین شناسی کشور مطالعه و بررسی چشمه های معدنی ایران را جزء برنامه کارهای تحقیقاتی خود قرار داد و در حدود چهارصد چشمه آب معدنی و گرم موجود در ایران را از نظر زمین شناسی و تکتونیک و منشاء مورد مطالعه قرار داد که حاصل آن مطالعات بصورت نقشه آبهای معدنی و گرم با مقیاس 000/500/2: 1 در سال 1369 توسط این سازمان چاپ و نشر گردیده.
مطالعه دقیق تر بر روی قسمتی از آبهای معدنی و گرم ایران و تعیین خواص درمانی آنها درسال 1340 توسط رشته آبشناسی دانشکده داروسازی دانشگاه تهران آغاز گشت و نتیجه این مطالعات و بررسیها بصورت جزوه در آرشیو دانشکده داروسازی دانشگاه تهران موجود است.
و اما مطالعه برروی آبهای گرم و معدنی استان خراسان و تهیه نقشه رقومی استان که در آن محل چشمه های آبهای گرم و معدنی استان مشخص بوده هر یک با جداول اطلاعاتی مربوطه لینک شده اند، در بخش GIS مرکز مشهد انجام شده که هم اکنون بصورت یک پروژه موجود می باشد.
در این پروژه ابتدا نقشه استان به تفکیک شهرستانها رقومی شده و تعداد 32 چشمه مربوط به استان با مختصات جغرافیایی مشخص در محل خود بر روی نقشه قرار گرفته اند . اطلاعات و خواص فیزیکی و شیمیایی مربوط به هر چشمه در جدولی که با این فایل مرتبط است قرار دارد که این اطلاعات شامل :
نام چشمه
مختصات
بلندی به متر
دما (Temp)
آبدهی(Debi)
PH
بو
رنگ
مزه
سختی
ترکیب آب چشمه
موقعیت قرارگیری
و منشاء آب چشمه می باشد
که با کلیک بر روی هر قسمت می توان اطلاعات فوق را استخراج کرد. با مطالعه آبهای معدنی و گرم در ایران چنین نتیجه گرفته میشود که در این سرزمین پهناور مجموعه ای از آبهای معدنی و گرم بسیار مفید وجود دارد که اغلب آنها بدون استفاده واقعی به رودخانه ها ریخته میشودو به مصرف کشاورزی می رسد . امید است در آینده به این نعمت خداداد ی که میتواند در سلامت جامعه و شکوفا شدن اقتصاد کشور تاثیر داشته باشد ، توجه بیشتری شود.
چشمه اب گرم ماست خور: این چشمه در دهکده ی ماست خور , 5 کیلومتری شهر رودبار , در غرب سد منجیل قرار دارد و آب آن هنگام خروج از مظهر خود گرم وجوشان است.اهالی منطقه معتقدند که استحمام در آب این چشمه دردهای استخوانی را بهبود میبخشد.

آب گرم معدنی و نوشیدنی اورگوپ:
منبع اصلی این آب گرم معدنی در 5 کیلومتری شرق شهرستان اورگوپ قرار دارد. دمای آب گرم معدنی 14 درجه بوده، دارای آب شور، بی بو و از آبهای بدون گاز محسوب می‌شود. در معالجه امراض جلدی از راه اب تنی و یا لجن مالی که دارای گوگرد است استفاده می‌شود.
چشمه معدنی قابل شرب باغچه لی:
منبع اصلی چشمه در شمال غرب روستای باغچه لی واقع شده است. دمای آب c °18 ، گازدار، بی بو، دارای بی کربنات، با نوشیدن این آب هضم آسان تر شده و کلیه ها تمیز می‌گردند و در عین حال به عنوان آب سفره نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چشمه های معدنی قابل شرب چوراک و کاراکایا:
این چشمه‌ها کنار جادة نوشهیر – آوانوس واقع شده چشمة چوراک تا مرکز استان 5 کیلومتر و چشمه کاراکایا 13 کیلومتر فاصله دارد. آب چشمه چوراک، شور دارای بی کربنات و تأثیراتی در هضم غذا دارد و آب چشمه کاراکایا نیز دارای بی کربنات سدیم است که در معالجه ناراحتیهای معده و روده تأثیر دارد.
چشمة معدنی قابل شرب گوموش کنت:
این چشمه در نزدیکی روستای گوموش کنت قرار دارد. قسمتی از آن طبیعی و در داخل حوض بتنی در حال جوشیدن است. آبی که در حوض دوم جمع می‌شود بعد از سرد شدن در آبیاری باغچه ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اب چشمة گوموش کنت دارای بی کربنات و دی اکسید کربن است. نوشیدن این آب برای متابولیسم بدن امراض کبدی و کیسه صفرا مفید است.
چشمه قیرروان:
این چشمه درحدفاصل 3-2 کلیومتری درضلع شرقی چشمه های ابگرم ودرفاصله 4-2 کیلومتری شهر دهلران قراردارد.این چشمه که دائما قیرتراوش می نمایدمخصوصا درایام تابستان وهمزمان باگرمی هواچشمه آن جریان می یابدوهمزمان باآن آب درآن محل جاری می شود.
شایدبااین مواردزیادکانی درمنطقه وبدلیل وجودنفت وگازومنبع گوگردو.... این چشمه اززمین می جوشدومی تواندبه عنوان یکی ازپدیده های نادردرجهان ازاین چشمه نام برد.البته درکنارآتشفشان تفتان دربلوچستان، چشمه گل فشان وجودداردکه گل درحالت حباب قل قل می کندولجن آن دائما درتحرک است .ولی این منطقه کمترحائزاهمیت است که قیرطبیعی بطورفراوان درزمین مسطح جاریست وازدوران تاریخی این نقطه حائزاهمیت بوده است.هنوزآثارریل آهن که توسط انگلیس ساخته شده است درآن محدوده باقی مانده که نشان ازتوجه به منطقه بوده است. .درفصل تابستان بعلت گرمای زیادکه نزدیک به 49 درجه می رسدقیرسراسرمنطقه رامی پوشاندوحتی باعث می شوداحشام وحیوانات وحشی وپرندگان بخاطرآب خوردن درقیرگیرافتاده وازبین می رونددرسال 1919 انگلیسیها که دراین منطقه مستقربودندقیرونفت این منطقه راجمع آوری کرده وازطریق ریل قطارکه هنوزآثاروخرابه های آنهاوجودداردبه عراق انتقال می دادند.

در مباحث قبلی سعی کردم به جاذبه های که در ایران وجود دارد اشاره کنم و درباره زمین شناسی آنها مطالبی را ارائه کنم. این بار درباره چشمه های آب معدنی می نویسم و از زمین شناسی و جاذبه های آن صحبت میکنم. بخشی از آبهای کره زمین در میان منافذ و روزنه های موجود در میان ذرات سنگها و خاکها قرار دارند. بخشی از این آبها جزو چرخه آبهای سطح زمین هستند و از طریق آبهای جوی تغذیه می شوند و مجدداً به این چرخه افزوده می شوند. بزرگترین ذخیره آب شیرین قابل استفاده انسانها در زیر زمین نهفته است. امروزه بهره برداری از آبهای زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعت، شرب و غیره در مناطق مختلف استفاده می شود. علاوه بر موراد ذکر شده، آبهای زیرزمینی در ایجاد تغییرات در پوسته زمین نقش مهمی دارند و می توانند باعث ایجاد انواع غارها بشوند. منشاء آبهای زیرزمینی: بارشهای جوی اصلیترین منشاء آبهای زیرزمینی است. میزان آب زیرزمینی صرفاً به میزان بارش بستگی ندارد بلکه به نوع خاک، نفوذ پذیری، پوشش گیاهی، شیب زمین و یا رطوبت قبلی موجود در میان ذرات بستگی دارد. در بارش های آرام، آب فرصت بیشتری برای نفوذ به درون زمین را دارد، در صورتی که اگر بارش حالت سیلابی داشته باشد، این امکان وجود ندارد. آبهای زیر زمینی از منابع دیگری به جز آبهای جوی نیز تأمین می شوند. بعنوان مثال بخش از آبهای زیر زمینی، آبهایی هستند که به علت بدام افتادن در لابلای رسوبات، در زیر زمین باقی مانده اند. این نوع از آبها را آبهای فسیل نیز می گویند. آبهای فسیل کیفیت مناسب برای شرب ندارندو به دلیل حبس شدن میزان شوری آن افزایش می یابد. نوع دیگر از آبهای زیر زمینی، آبهایی با منشاء ماگمایی هستند. این آبها از توده های بزرگ ماگمایی که در حال سرد شدن هستند بوجود می آیند. چون این آبها مستقیماً از بخش مذاب زمین مشتق شده اند، لذا قبل از آن وارد چرخه آب نشده بودند. چشمه: هر محلی که سفره آب زیرزمینی توسط سطح زمین قطع شود، آب در سطح زمین جاری می شود. اگر این تخلیه آب به آرامی و کم باشد ایجاد سطح تراوش می کند ولی اگر خروج آب از زیرزمین بصورت جریان متمرکز باشد، ایجاد چشمه می کند. آب بعضی از چشمه ها به دلایل متعدد، از میانگین دمای هوای منطقه بالاتر است، این گونه چشمه ها را چشمه آبگرم می گویند. آبهای زیرزمینی به دو طریق گرم می شوند. اول اینکه بر اثر نفوذ آب در اعماق به مرور آب بر اثر گرمایی که در اعماق وجود داردگرم می شود، این آبگرم از طریق مجاری و شکستگی ها به سطح زمین راه پیدا میکند. دومین راه این است که در بعضی از مناطق زمین حضور توده های ماگمایی مانند اطراف آتشفشانها، از دمای بالاتری نسبت به اطراف برخوردارند، آبی که از اطراف به این توده ها نزدیک می شود، گرم می شود و با خروج از سطح زمین چشمه های آبگرم را ایجاد می کند. از گرمای توده های مذاب درون زمین امروزه جهت نیروگاه های زمین حرارتی (ژئوترمال) استفاده می شود.

چشمه بر حسب نوع ترکیب آب نیز طبقه بندی میشوند. ترکیب آب چشمه عبارتند از بی کربناته، کلروره، سولفاته و سولفوره. هر کدام از این آبها دارای خواصی هستند که علاوه بر دمای آب چشمه میتواند بعنوان تاثیر مثبت آنها برای سلامتی انسان داشته باشد.

در ایران با توجه به موقعیت زمین شناسی متغییر ومتنوع تعداد زیادی چشمه های آب معدنی وجود دارد. به استثنا چشمه هایی که دارای آب خوراکی هستند واغلب بدون رسوبات آهکی، بسیاری از چشمه ها از خود رسوبات آهکی (تراورتن) به جا میگذارند که علاوه بر جاذبه اصلی چشمه که آب آن از دیدگاه سلامتی است، میتواند باعث ایجاد مناظر بی بدیل و زیبا شود. طبعاً ایجاد مناظری زیبا نیازمند یک برنامه زیری و آماده سازی شرایط برای چشمه آب است تا بتواند رسوبات خود را در یک گستره برجا گذارد و در نتیجه آن اشکال زیبا را ایجاد کند. متاسفانه در ایران معمولا وقتی یک نقطه کمی جاذبه داشته باشد قبل از اینکه سازمانهای مسئول در آنجا حضور داشته باشند تا ساماندهی کنند، تعدادی زیادی مغازه احداث میشود که از فروش چند برابر قیمت اجناس خود تنها استفاده کننده از منافع این چشمه ها باشند. در مقابل وقتی به کشور همسایه (ترکیه) نگاه میکنیم چیزی جز افسوس باقی نمی ماند. در ترکیه چشمه های معدنی با یک ساماندهی و هدایت جهت رسوب گذاری آب آنها، مناظری ایجاد شده است که فوق العاده زیبا است. البته ناگفته نماند که مردمان ما از هر مسئله ای که ناراحت باشد اعم از سیاسی تا اقتصادی، رفتاری خصمانه با هر چیزی که قرار از آن حفاظت شود دارند و آنرا جزو اموال شخصی تصور میکنند. تصاویر زیر نمونه هایی از مناظر زیبا در چشمه های تراورتن ساز ترکیه است در صورتی که در ایران اغلب این مناظر کاملاً طبیعی ومعمولا بدون نظارت است و در نتیجه به مرور بر اثر عدم توجه خراب و از بین میروند

آبگرمهای استان اردبیل
۱ شهر سیاحتی سرعین: سرعین در 25 کیلومتری غرب اردبیل در دامنه کوه سبلان واقع است و آبگرمهای معدنی گاومیش‌گلی، ساری سو، قهوه‌سویی، آب چشم، قره‌سو (اعصاب‌سویی)، ژنرال سویی، پهنلو، شفاسویی می‌باشد. همچنین آبگرم بئش باجیلار دارای استخر و امکانات فیزیوتراپی و بهداشتی دیگر می‌باشد و نیز مجتمع آبدرمانی سبلان یکی از مجهزترین مجتمعهای آبدرمانی کشور و خاورمیانه می‌باشد که شامل سه دستگاه استخر، دوازده حوضچه آبگرم گروهی با آبگرم تحت فشار (جکوزی)، هفت دستگاه حوضچه آبگرم ساده، چهار دستگاه گرمخانه (سونا)، دو واحد خدمات آبدرمانی واقع در پارکی به مساحت ۲ هکتار و پارکینگ اختصاصی و دارای دو طبقه مجزا جهت استفاده بانوان و آقایان. این شهر با داشتن ۵ هتل مجهز و بیش از ۱۲۰ میهمانپذیر و مسافرخانه دارای امکانات بسیار مناسب برای اقامت میهمانان عزیز می‌باشد. ۲ آبگرم سردابه یا ساری داوا که خاصیت درمانی برای بیماران یرقان و بیماری زردی دارد و در نزدیکی شهرستان اردبیل می‌باشد. ۳ آبگرم برجلو و قینرجه در نیر ۴ آب معدنی بیله درق ۵ آبگرم خلخال ''''''''۶ مجموع آبگرمهای مشکین شهر که شامل'''''' (قوتور سوئی، شابیل، قینرجه، ایلاندو، موئیل، ملک سویی، آق سو) می‌باشد. که مشهورترین آنها از نظر خواص درمانی قوتور سویی می‌باشد و در حدود ۳۰ کیلومتری مشکین شهر واقع است.